Theo Lương y Bùi Đắc Sáng, Hội Đông y Hà Nội, vải còn gọi là lệ chi, tên khoa học Litchi sinensis Radelk., thuộc họ bồ hòn. Trong Đông y, ngoài cùi quả vải được dùng làm thực phẩm và dược liệu, phần hạt, vỏ cây, thậm chí cả quả vải xanh cũng có thể chế biến làm thuốc chữa nhiều bệnh.
Quả vải vị ngọt, chua, tính mát, đi vào kinh tỳ và phế, giúp kiện tỳ, thanh nhiệt, giảm mệt mỏi, đầu óc nhẹ nhàng hơn. Trong khi đó, hạt vải lại tính ấm, vị ngọt và hơi chát, đi vào kinh can và thận, được dùng để điều khí, giảm đau, ôn trung (làm ấm cơ thể), sáp tràng (giữ chắc ruột), thường xuất hiện trong các bài thuốc trị đau bụng kinh, đau bụng sau sinh hoặc đau tinh hoàn.
Hạt vải trị đau bụng kinh và đau sau sinh
Một trong những bài thuốc dân gian được sử dụng lâu đời là hạt vải đốt tồn tính (đốt đến khi cháy sém bên ngoài, bên trong chưa cháy thành tro) 20g, kết hợp với hương phụ sao vàng 40g. Hai vị thuốc này tán mịn, uống 8g mỗi lần với nước cơm hoặc nước muối loãng, ngày dùng 2-3 lần.
Theo lương y Sáng, bài thuốc giúp điều hòa khí huyết, giảm đau bụng trong kỳ kinh hoặc sau sinh.
Hạt vải lại có tính ấm, vị ngọt và hơi chát. (Ảnh: Như Loan)
Giảm đau tinh hoàn bằng bột hạt vải
Để trị đau tinh hoàn hoặc sán khí (khối sưng ở bẹn, đau lan xuống tinh hoàn), hạt vải có thể kết hợp với nhiều vị thuốc khác:
- Bài 1: Hạt vải, hồi hương, thanh bì, mỗi vị bằng nhau đem tán bột mịn, uống 8g mỗi lần với rượu, ngày 2-3 lần.
- Bài 2: Hạt vải, long đởm thảo, đại hoàng, mỗi vị lượng bằng nhau đem tán nhỏ, dùng 8-12g/ngày, chia ba lần.
- Bài 3: Hạt vải, mộc hương, xuyên luyện tử, hồi hương, trầm hương, mỗi vị đồng lượng đem tán bột, uống 8g/lần, ngày ba lần.
Các bài thuốc này thường áp dụng khi có biểu hiện đau âm ỉ tinh hoàn, căng tức vùng bìu hoặc do khí trệ hạ tiêu.
Giúp làm dịu đau dạ dày, uất kết can khí
Đối với người đau bụng hoặc đau dạ dày do can khí uất kết (căng thẳng thần kinh, tức giận lâu ngày ảnh hưởng đến tiêu hóa), có thể dùng hạt vải và mộc hương, liều lượng bằng nhau, tán bột uống.
Bài thuốc này giúp giải uất, điều khí, giảm đau, đặc biệt phù hợp với người hay bị đau dạ dày tái phát khi căng thẳng.
Hỗ trợ kiểm soát đường huyết
Không chỉ giúp giảm đau, hạt vải còn được dùng hỗ trợ điều trị tiểu đường. Theo lương y Sáng, hạt vải sấy khô, tán mịn, dùng đều đặn 10g mỗi lần, ba lần/ngày trong 3 tháng có thể giúp hỗ trợ kiểm soát đường huyết và phòng biến chứng.
Một số bài thuốc khác từ quả và vỏ vải
Đau răng, sâu răng: Dùng quả vải khô nguyên vỏ, cùi, hạt, nhét muối vào giữa, đốt cháy thành than, nghiền nhỏ, sát vào răng đau. Hoặc dùng quả vải xanh, đốt tồn tính, tán nhỏ, chấm vào chân răng.
Chữa nấc mãi không dứt: Đốt cháy tồn tính 7 quả vải khô, tán nhỏ, uống với nước ấm.
Tiêu chảy: Dùng vỏ cây vải (bỏ lớp sần ngoài) 20g, gạo rang cháy 40g, gừng tươi 8g, sắc nước uống trong ngày. Vỏ cây có vị chát, đắng, giúp thu liễm, chỉ tả, giảm tiêu chảy.
Lưu ý khi sử dụng vải làm thuốc
Việc dùng hạt vải và các bộ phận khác của cây vải làm thuốc cần đúng liều lượng, không nên tự ý tăng liều. Đặc biệt với cùi vải, phần thường được ăn tươi, người mắc tiểu đường, trẻ em, người có bệnh tự miễn dịch cần hạn chế vì có thể làm bệnh nặng hơn nếu ăn nhiều.
Với đặc tính vừa là thực phẩm, vừa là dược liệu, vải đặc biệt là hạt vải là vị thuốc dân gian đáng lưu tâm, song không nên lạm dụng hay thay thế hoàn toàn thuốc điều trị chính khi chưa có chỉ định của thầy thuốc.